საჯარო და კერძო სამართლის გამიჯვნა
კონტინენტური ევროპის სამართალი, რომელსაც ქართული სამართალიც განეკუთვნება, სამართალს ორ ნაწილად ჰყოფს: კერძო და საჯარო სამართლად. სამართლის ის ნაწილი, რომელიც კერძო პირთა შორის თანასწორუფლებიანობის საფუძველზე წარმოშობილ ურთიერთობებს აწესრიგებს, იწოდება კერძო სამართლად. ამ ურთიერთობებს საფუძვლად უდევს პირთა თავისუფალი ნების გამოვლენა და სხვა პირებთან ურთიერთობის დამყარების სურვილი. ამ მოვლენას კერძო ავტონომია ეწოდება და იგი საკუთრების უფლებასთან ერთად კერძო სამართლის ფუნდამენტს წარმოადგენს. კერძო სამართლებრივი ურთიერთობების მაგალითებია: ნასყიდობა, ჩუქება, ქირავნობა და ა. შ.
სამართლის მეორე ნაწილი ისეთ ურთიერთობებს აწესრიგებს, რომლებიც არა კერძო ურთიერთობის საფუძველზე წარმოიშობა, არამედ სახელმწიფოს საჯარო უფლებამოსილებათა განხორციელებისას პირთა სუბორდინაციული დაქვემდებარების საფუძველზე. ამ ურთიერთობის წარმოშობა, როგორც წესი, დამოკიდებულია სახელმწიფოს ან მისი ორგანოს ნებაზე. სამართლის ამ ნაწილს საჯარო სამართალი ჰქვია. შეიძლება ითქვას, რომ ესაა სახელმწიფოსათვის დაწერილი სამართალი, რომლის საფუძველზეც სახელმწიფო და მისი ორგანოები ქვეყნის კონსტიტუციითა თუ სხვა კანონებით დაკისრებულ მოვალეობებს აღასრულებენ.
კერძო და საჯარო სამართლის გამიჯვნის საკითხი არ არის მხოლოდ თეორიული მნიშვნელობის. მას მრავალი განსხვავებული სამართლებრივი შედეგი უკავშირდება, განსაკუთრებით, საპროცესო სამართალში საქმეთა განსჯადობის გადაწყვეტისას. გამიჯვნის პრაქტიკული მნიშვნელობა, უპირველეს ყოვლისა, ორ საკითხში ვლინდება:
1) რომელი სამართლის ნორმა უნდა იქნეს გამოყენებული კონკრეტულ შემთხვევაში; 2) რომელმა სასამართლომ უნდა განიხილოს აღნიშნული დავა.
კერძო და საჯარო სამართლის ურთიერთ გამიჯვნის განსხვავებული თეორიები არსებობს. მათგან ყველაზე უფრო გავრცელებულია: ინტერესების, სუბორდინაციისა და სუბიექტების თეორიები.
ინტერესების თეორიის მიხედვით, გამიჯვნისათვის გადამწყვეტია ის, თუ ვისი ინტერესები სარგებლობს უპირატესობით სამართლებრივი რეგულირებისას: კერძო პირთა თუ საჯარო. თუმცა ეს თეორია შეიძლება არ გავიზიაროთ, რამეთუ არცთუ იშვიათად კერძო სამართალი იცავს არა მხოლოდ კერძო პირთა, არამედ, იმავდროულად, საჯარო ინტერესებსაც. თავის მხრივ, არც საჯარო სამართალი შემოიფარგლება მხოლოდ საზოგადოებრივი მოთხოვნილებით, ხშირად იგი კერძო პირთა ინტერესების დაცვასაც ემსახურება.
სუბორდინაციის თეორიის თანახმად, საჯარო სამართლისათვის დამახასიათებელია ურთიერთ დაქვემდებარება ურთიერთობებში, მაშინ როცა კერძო სამართალი აწესრიგებს თანასწორუფლებიანთა შორის წარმოშობილ ურთიერთობებს. არსებითად ეს შეხედულება სწორია, მაგრამ ეს თეორიაც ვერ ასახავს სრულყოფილად კერძო და საჯარო სამართალს შორის განსხვავების არსს.
სუბიექტების თეორიის თანახმად, სამართლის დაყოფას კერძო და საჯარო სამართლად საფუძვლად უდევს ურთიერთობაში მონაწილე სუბიექტთა სტატუსი, უფრო ზუსტად ის, თუ რა უფლებამოსილება აქვს ურთიერთობის მონაწილეს. თუკი ურთიერთობაში ერთი მხარე გამოდის სახელმწიფოს, საჯარო ხელისუფლების წარმომადგენლად, ეს არის საჯარო სამართალი, და პირიქით, თუ საჯარო ორგანო (მიუხედავად იმისა, რომ იგი სახელმწიფო ხელისუფლების წარმომადგენელია) ურთიერთობებში გამოდის როგორც კერძო პირი, მაშინ საქმე გვაქვს კერძო სამართალთან. მაგალითად, ადგილობრივი მმართველობის ორგანო ყიდულობს მიწის ნაკვეთს ან იღებს სესხს. ეს ურთიერთობა მიეკუთვნება კერძო სამართალს, ვინაიდან სახელწიფო ორგანო ამ შემთხვევაში არ არის საჯარო ხელისუფლების სუბიექტი. თუ ორი სხვადასხვა მმართველობის ორგანო ერთმანეთთან დებს ხელშეკრულებას, რომელიც მიმართულია მათი საჯარო ამოცანების შესრულებისაკენ, ეს ხელშეკრულება მიეკუთვნება საჯარო სამართალს.
სუბიექტების თეორია სწორად ხსნის კერძო და საჯარო სამართალს შორის განსხვავების ხასიათს და შინაარსს. მთავარია არა ინტერესი, არა სუბორდინაცია, არამედ ის ფუნქცია, რომლის მატარებლად გამოდის სუბიექტი სამართლებრივ ურთიერთობებში.
საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის სისტემა
საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის სისტემა პანდექტური სამართლის სისტემას შეესაბამება. მას აქვს ზოგადი ნაწილი, რომელიც საერთოა მთლიანად კერძო სამართლისათვის. ის ურთიერთობები, რომლებიც სხვა კანონებში იყო მოწესრიგებული, სამოქალაქო კოდექსში არ შესულა, ან შევიდა იმდენად, რამდენადაც ეს აუცილებელი იყო ლოგიკურ-სამართლებრივი კავშირის დასამყარებლად. მაგალითად, სამეწარმეო იურიდიული პირების მომწესრიგებელი ნორმები მთლიანად შევიდა კანონში მეწარმეთა შესახებ ისე, რომ პარალელური ნორმები სამოქალაქო კოდექსში არ არის. საკანონმდებლო ტექნიკის თვალსაზრისით ეს აუცილებელია იმისათვის, რომ თავიდან ავიცილოთ ერთმანეთის საწინააღმდეგო ნორმები. საქართველოს სამოქალაქო კოდექსმა ეს შეძლო. სამოქალაქო კოდექსის მნიშვნელოვანი სიახლეა ის, რომ საოჯახო სამართალი მთლიანად შევიდა მასში.
სამოქალაქო კოდექსი ექვსი წიგნისაგან შედგება: ზოგადი დებულებანი, სანივთო სამართალი, ვალდებულებითი სამართალი, ინტელექტუალური საკუთრების სამართალი, საოჯახო სამართალი, მემკვიდრეობის სამართალი.
ზოგადი ნაწილის უპირატესობა იმაში მდგომარეობს, რომ იგი იძლევა იმ ფუნდამენტს, რომელზეც აიგება მოცემული კანონის ან სამართლის დარგის მთელი სამართლებრივი სხეული. ამავე დროს, არ არის აუცილებელი კანონის მთელ ტექსტში იმის გამეორება, რაც ზოგად ნაწილში ერთხელ უკვე განმტკიცებულია. მაგალითად, გარიგებათა თავში მოცემული დებულება, რომ მოტყუებით დადებული გარიგება, ბათილია, ეხება ყველა ხელშეკრულებას.
როგორც თვით სახელწოდება მიუთითებს, ზოგადი ნაწილი არის იმ ნორმათა ერთობლიობა, რომლებიც განსაზღვრავენ ამა თუ იმ სამართლებრივი მატერიის ზოგად დებულებებს ე. ი. იმას, რასაც ეყრდნობა მოცემული სისტემა. ამიტომ იმის მიხედვით, თუ რას ეხება საქმე-მთლიანად სამართლის დარგს, კონკრეტულ ნორმატიულ აქტს, მის ცალკეულ ნაწილებს, ამა თუ იმ ინტიტუტს, შეიძლება არსებობდეს რამდენიმე ზოგადი ნაწილი. ყველაზე დიდ როლს თამაშობს მთელი დარგისათვის საერთო ზოგადი ნაწილი. ასეთი ზოგადი ნაწილი მოცემულია სამოქალაქო კოდექსის პირველ წიგნში, ზოგი გამონაკლისის გარდა იგი საერთოა მთლიანად კერძო სამართლისათვის.
სამოქალაქო კოდექსი იცნობს ზოგადი ნაწილის მეორე სახეს, რომელიც განმტკიცებულია კოდექსის ცალკეულ წიგნებში და საფუძველს ქმნის ამ წიგნით გათვალისწინებული ურთიერთობის მოსაწესრიგებლად, ამის მაგალითია ვალდებულებითი სამართლის ზოგადი ნაწილი, რომელიც მოცემულია მესამე წიგნში. ამ კატეგორიის ზოგად ნაწილს მიეკუთვნება ასევე მემკვიდრეობის სამართლის ზოგადი დებულებები.
ზოგადი ნაწილის მესამე სახე დამახასიათებელია კონკრეტული ინსტიტუტებისათვის და მისი მნიშვნელობა მხოლოდ ამ ინსტიტუტით შემოიფარგლება. ამის მაგალითად გამოდგება ზოგადი დებულებანი ვალდებულების შესრულების ნაწილში. ამ სახის ზოგადი ნაწილი შეიძლება ეხებოდეს ცალკეულ ხელშეკრულებებსაც, მაგალითად, როგორც ეს შუამავლობის ან დაზღვევის დროსაა.
მართალია, ზოგადი ნაწილის ნორმები საერთოა ყველა ურთიერთობისათვის, მაგრამ ზოგჯერ შეიძლება წარმოშვას ნორმათა კოლიზია-ზოგადი ნაწილის ნორმა შეიძლება ეწინააღმდეგებოდეს სპეციალურ ნორმას. იგულისხმება ერთი და იგივე იურიდიული ძალის მქონე ნორმები. თუ კანონის სპეციალური ნორმა ეწინააღმდეგება ზოგადი ნაწილის ნორმას, მაგრამ იგი დამახასიათებელია ამ კონკრეტული ინსტიტუტისათვის, მაშინ გამოყენებულ უნდა იქნეს სპეციალური ნორმა.
კერძო სამართლის ობიექტები
კერძო სამართლის ობიექტების ლეგალური დეფინიცია მოცემულია მე-7 მუხლში, რომლის თანახმად ,,ობიექტი შეიძლება იყოს ქონებრივი ან არაქონებრივი ღირებულების მატერიალური და არამატერიალური სიკეთე, რომელიც კანონით დადგენილი წესით ბრუნვიდან არ არის ამოღებული. ,,ობიექტის’’ ეს დეფინიცია განხილულ უნდა იქნეს 147-ე მუხლთან კავშირში, რომელიც აზუსტებს მე-7 მუხლში მოცემული ,,ობიექტის’’ შინაარსს, თუმცა მას ,,ქონების’’ სახელწოდებით განამტკიცებს. მართალია, მე-7 მუხლის დეფინიციაში საუბარია ,,არაქონებრივი ღირებულების სიკეთეზეც’’, რაშიც ადვილად შეგვეძლო არაქონებრივი პირადი უფლებებიც გვეგულისხმა, მაგრამ ობიექტად მათ მიჩნევას ხელს უშლის მათი ბრუნვა უუნარობა, რომელიც ობიექტის მნიშვნელოვანი მახასიათებელია. მაგალითად,
პატივი, ღირსება, საქმიანი რეპუტაცია და ა. შ.
კერძო სამართლებრივი ურთიერთობის ობიექტი ქონება არის ყველა ნივთი და არამატერიალური ქონებრივი სიკეთე, რომელთა ფლობაც, სარგებლობა და განკარგვა შეუძლიათ ფიზიკურ და იურიდიულ პირებს და რომელთა შეძენაც შეიძლება შეუზღუდავად, თუკი ეს აკრძალული არ არის კანონით ან არ ეწინააღმდეგება ზნეობრივ ნორმებს. კერძო სამართლებრივი ურთიერთობის ობიექტების განსაზღვრისა საქართველოს სამოქალაქო კოდექსმა სხვა გზა აირჩია, ვიდრე ეს დსთ-ის მოდელური და მის საფუძველზე მიღებული სამოქალაქო კოდექსით არის გათვალისწინებული. კერძოდ, მან უარი თქვა ცალკეული ობიექტების ჩამოთვლაზე და ყველა ქონებრივი და არაქონებრივი სიკეთე, რომელთა ბრუნვა უნარიანობა არ არის შეზღუდული ან აკრძალული, მიიჩნია კერძო სამართლის ობიექტად. ამრიგად, ქართულ სამართალში მოქმედებს პრინციპი-ბრუნვა უნარიანია ყველაფერი, რაც კანონით არ არის ბრუნვიდან ამოღებული. აქედან გამომდინარე ობიექტი არის ყველაფერი, რისი ფლობაც შეუძლიათ ადამიანებს და რაც მართლწესრიგის მიერ კონკრეტულ ადამიანს შეიძლება მიეკუთვნოს. სამოქალაქო კოდექსი ობიექტებს ორ დიდ ჯგუფად ჰყოფს: ნივთებად და არამატერიალურ ქონებრივ სიკეთეებად.
ნივთები პიროვნულობას მოკლებული, ბრუნვა უნარიანი, პირთა ბატონობას დაქვემდებარებული, ნატურით გამიჯნული და სხეულებრივად ერთიანი საგანია. ნივთებს განეკუთვნება ისეთი საგნები, რომელთა ფლობა, სარგებლობა, განკარგვა და შეძენა შესაძლებელია მართლზომიერად და ზნეობის ნორმების დარღვევის გარეშე, ამრიგად სამოქალაქო კოდექსი განამტკიცებს ნივთების ნორმატიულ ცნებას, რაც იმას ნიშნავს, რომ ყველა სხეულებრივი საგანი, თუნდაც ის გარეგნულად შეესაბამებოდეს ნივთის ცნებას, არ წარმოადგენს ნივთს, რადგანაც მართლწესრიგი მას ასეთად არ მიიჩნევს. ნივთს არ წამოადგენს ადამიანი ან მისი სხეული, ადამიანის სხეულის ნაწილები, ვიდრე ისინი ცოცხალი ორგანიზმის ნაწილს შეადგენენ.
ნივთებთან ერთად სამოქალაქო უფლებათა ობიექტი შეიძლება იყვნენ არამატერიალური ქონებრივი სიკეთეები, რომელთაგან სამოქალაქო კოდექსი მოთხოვნებსა და უფლებებს ასახელებს. არამატერიალურ ქონებრივ სიკეთეებს ტრადიციულად ,,უსხეულო ნივთებს’’ უწოდებენ. იმისათვის, რომ მოთხოვნები და უფლებები არამატერიალურ ქონებრივ სიკეთედ ჩაითვალოს, აუცილებელია, რომ შეიძლებოდეს მათი გადაცემა სხვა პირებისათვის (ბრუნვაუნარიანობა) ან იძლეოდეს მატერიალურ სარგებელს ანდა ანიჭებდეს პირს სხვა პირისაგან რაიმეს მოთხოვნის უფლებას. მაგალითად, სახელის უფლება, მისი გადაცემა სხვა პირისათვის დაუშვებელია, ის არ წარმოადგენს არამატერიალურ ქონებრივ სიკეთეს.
ფიზიკური პირის უფლებაუნარიანობის ცნება და წარმოშობა
,,ფიზიკური პირის უფლებაუნარიანობა, ანუ უნარი, იყოს სამოქალაქო უფლებებისა და მოვალეობების სუბიექტი, წარმოიშობა დაბადების მომენტიდან’’. მე-11 მუხლის ეს დებულება იმეორებს მრავალი ქვეყნის სამოქალაქო სამართლის ანალოგიურ ნორმას. სამოქალაქო კოდექსი დაბადების ფაქტს არ უკავშირებს ახალდაბადებულის არც სიცოცხლისუნარიანობას და არც იმას, თუ რამდენი ხანი იცოცხლა მან დაბადების შემდეგ. უფლებაუნარიანობა წარმოიშობა იმ მომენტიდან, როცა ნაყოფი გამოეყო დედის ორგანიზმს და აკმაყოფილებს ყველა იმ ნიშანს, რასაც თანამედროვე მედიცინა ცოცხალი ბავშვის დაბადებად მიიჩნევს. ამ მომენტიდან აქვს მას უნარი, იყოს სამოქალაქო უფლებებისა და მოვალეობების მატარებელი, მიუხედავად მისი სიცოცხლის ხანგრძლივობისა. უფლებაუნარიანობა არ წარმოადგენს უფლებათა კრებულს. უფლებაუნარიანობა ნიშნავს ნებისმიერი ადამიანის უნარს იყოს სამოქალაქო სამართლებრივი ურთიერთობის მონაწილე. ამიტომ მისი შინაარსის დაკონკრეტება ცალკეული უფლებამოსილებების მიხედვით მიზანშეუწონელია.
ვებგვერდის ადმინისტრატორი.